Басты бет/ Қазақ өнерінің белгілері мен нышандары / Қазақ ою-өрнегінің тілі /«Бөрi кұлақ»
Артқа

«Бөрi кұлақ»

 
 

Түркі мәдениетінде қасқыр/көк бөрі/құртқа және олардың дене мүшелері әртүрлі өрнектер, тұмарлар және фетиштер түріндегі бейнесі кең таралған. Халық санасында адамдар әлемі мен қасқырлар әлемі өзара байланысты өмір сүрді, бұл адамдар мен қасқырлардың қан немесе сүт байланысы туралы тақырыптарда көрінеді.
 
Батыс мәдени дәстүрінде қасқыр / құртқа жойылу мен жын-перілердің басталуын білдіреді. Сонымен қатар кейбір халықтар арасында соғыс құдайы «қасқыр» құдай болып табылады (Марс, Один және т. б.).
 
Орталық Азиялық көшпенділер дәстүрінде қасқыр мен көк бөрі ататек және жебеуші болып табылады. Халық нанымдары бойынша қасқыр – зұлым рухтар мен жындардың қас жауы. Сондықтан қасқырдың азу тістері, терісінің бөліктері, сүйектері және т. б. балалар мен ересектерге тұмар ретінде қолданылған, сонымен қатар халық медицинасында да пайдаланылған.
 
Қасқыр бейнесі түрлі ойындарда, сондай-ақ ырым-тыйымдарда бейнеленген. Мысалы, науқас баланы қасқырдың терісінің астына немесе аузына қарай сүйреген. Этнографиялық қазіргі заманға дейін қазақтарда қасқырдың терісін (шанаштай сыпырылған) үйдегі ең көрнекті жерге, төрдің төбесіне (әдетте қабырға кілеміне) ілу дәстүрі сақталған. Кейбір түркі халықтарының шежірелік дәстүрлерінде қасқыр күн культімен тығыз байланысты. Құртқа бейнесінің сакрализациясы арланға қарағанда әлдеқайда ертерек болған деп есептеледі, мұнда біріншісі аналық культпен және жер культімен байланысты болды. Ал көкжал-арланның бейнесі түркі халықтарының мифопоэтикасында көшпелі қоғамдағы ерлердің рөлінің күшеюімен нығая түсті.
 
Бұл жануарды қастерлеудің іздері және оның әлеуметтік мәні дәстүрлі наным-сенімде ғана емес, көптеген түркі халықтарының көркемдік дәстүрінде де сақталған.
 
Белгілі бір композицияда «қасқыр» тақырыбы бар ою-өрнекті пайдалану, ең алдымен, жануардың қуаты мен күшін беруді білдіреді және сонымен бірге қорғаныс сиқырының қызметін атқарды. Негізінен бұл нақыш зергерлік бұйымдар мен былғарыны бедерлеуге тән.

Шайгозова Ж.Н., Наурзбаева А. Б.
Краткая энциклопедия знаков и символов казахской культуры.
Алматы: КазНИИК, 2023.
Скачать
.